مشخصات این فایل
عنوان: معماری پُل ها در شهرهای مختلف
فرمت فایل : word( قابل ویرایش)
تعداد صفحات: 131
این مقاله درمورد معماری پُل ها در شهرهای مختلف می باشد.
خلاصه آنچه در مقاله معماری پُل ها در شهرهای مختلف می خوانید :
استفاده از مهار چوبی در طاقها :
یکی از مهمترین مسائل اساسی در طاقها وجود رانشی است که در تکیه گاههای قوس دهانه ها به وجود می آید. در مورد چگونگی خنثی سازی آن توضیحات کافی ارائه خواهد شد. یکی دیگر از روشهای جلوگیری از رانش شدید، استفاده از مهار چوبی با مقاومت کافی است که با اتصال به دو کنار قوس، نیروی کششی به داخل قوس به وجود می آورد و از حرکت طاق در حین اجرا جلوگیری می شد.پس ازاتمام طاق زنی، مهار چوبی را قطع کردند. استفاده از این مهار هنگامی صورت می گرفت که معمار به استحکام طاقها یا پایه ها جهت تحمل فشار وارده اطمینان کافی نداشت. گاه به علت ضعف مهارت در طاق زدن و عدم استحکام طاق، مهار چوبی درا در پایان طاق زنی نگه می داشتند هر چند وجود این مهارها از نظر ظاهری به زیبایی پل لطمه وارد می آورد. در پلهای ونیار تبریز، میر بها الدین زنجان و پل شاه عباسی میمند فارس این مهارهای چوبی کاملا” مشهود است.
کانه یا کنو :
برای تخت کردن سطح پل لازم است که فرو رفتگیهای موجود در پشت طاقها و یا مابین طاق دهانه های پل و روی پایه ها به گونه ای پر شود که فشار وارده بر پایه ها را به حداقل برساند و جلوی رانش طاقها را نیز بگیرد برای این بر روی پایه ها و اغلب عمود بر آنها دهلیزهائی ساخته می شد که به آن کانه یا کوره پوش یا کنو می گویند. پاره ای از باستان شناسان غربی منجمله پوپ عقیده دارند که سبک پل سازی در دوره ساسانی از رومیان اقتباس شده و دو دلیل بر مدعای خود ارائه می دهند :
1- داستان معروف شکست رومیان در مقابل لشکریان شاپورساسانی، اسارت قیصر روم و احداث شادروان.
2- وجود دهلیز یا کنوهائی که بر روی پایه ها احداث می شد.
با بررسی و غور در بناهای تاریخی به جای مانده از دوران ساسانی می توان به این نتیجه رسید که ایجاد کن. یکی از ابتکارات دوران ساسانی به حساب می آید. پاره ای از مهندسین و باستان شناسان منظور از ایجاد کنو را در پلها،افزایش مقطع جریان آب در هنگام طغیان می دانند. این گفته شاید در بعضی از پلهای دوران اسلامی که دارای پایه های کوتاه می باشند صدق کند لیکن در مورد پلهای عصر ساسانی که دارای پایه های بلند هستند امکان این که حتی با طغیان رودخانه،آب به زیر دهلیزها برسد وجود ندارد مورد تایی نمی باشند. کنوها به دو صورت پنهان و آشکار دیده می شود :
الف ـ کنوهای پنهان :
این نوع کنوها در حقیقتهمان طاقهای مجوفی هستند که در بین طاقهافرو رفتگی روی پایه ها احداث شده و از دو طرف مسدود ند. این نوع کانه های مخفی را می توان در پلهای گیلانده،کلخوران اردبیل که با ویرانی سطح و طاق پل عریان شده اند مشاهده نمود،گاه در بین طاق دهانه های بلند و دهلیزها نیز فرو رفتگی عمیقی به وجود می آید که با احداث کانه های کوچکتر، زمینه را برای تسطیح سطح پل فراهم می اورمد مانند پل دختر میانه.
در برخی از پلها مانند پل قرنگوچای میانه، در جلوی دهانه های مسدود کنو وجود روزنه زنی در دو طرف کار تهویه هوا و جلوگیری از رطوبت داخل کنو را انجاممی دهد. این بررسی ها ثابت می کند که مقصود اصیا از احداث کنو و دهلیز، کم نمودن فشار وارده بر پایهها و خنثی نمودن نیروهای رانشی طاقها می باشد و علاوه بر آن در کاهش هزینه ها مفید و موثر بوده است .
کنوهای آشکار :
تمام موارد فوق در دهلیزهای آشکار نیز به چشم می خورد. این نوع دهلیزها که به صورت دالان به طول پایه ها هستند طرحهای متنوعی را به معرض دید قرار می دهند. زیباترین کنوها را می توان در پل دختر میانه مشاهده نمود که در بین دو پشتبند منشوری قرار گرفته اند. گاه به علت ارتفاع زیاد طاق چشمه ها، دهلیزها به صورت دو طبقه جلوه گر می شوند مانند رودخانه کول در بندر عباس و پل میر بها الدین در زنجان.
(( سپید رود در میان یک پل سنگی زیبا بین دو کوه بلاند به سوی گیلان جریان دارد و در آن جا دوباره به شاخه هایی منشعب می شود و به دریا می ریزد.
پل یاد شده بزرگ و مستحکم است و بر 6 ستون قرار دارد. زیر پل و درون پل اغلب ستونها ( پایه ها) اتاقکهایی با سقف گنبدی ساخته اند و یک آشپزخانه نیز در آن جا وجود دارد. می توان از طریق یک پلکان کوچک به پایین رفت تا به کنار آب رسید. با این تفضیل زیر پل مزبور کاروانسرایی مناسب ساخته اند که مسافران می توانند در آنجا توقف و استراحت کنند .))
در پل انبوه نیز چنین اتاقهایی به چشم می خورد. برای رسیدن به اتاق مسکونی شمالی از سطح پل از شش پله کوتاه استفاده می شود و به ایوانی متصل شده و سپس به وسیله دو اتاق و بعد ایوان غربی راه می یافت. از فضای شیب جنوبی نیز سود جسته و اتاقی به طول 4073/6 ساخته اند که ظاهرا”مال بند اصطبل بوده است. متاسفانه این پل در زلزله سال 1349 ویران گردید. در پلهای الله وردیخان، پلخواجو و پل چوبی در اصفهان نیز اتاقهائی احداث شده که عملکردی جز چشم انداز و جای تفرج نداشته است. تا ورینه در اتاق شش گوشه پل چ.بی اصفهان را به منزله اسکله ای در رودخانه دانسته و نوشته است.
این پل هم به سبک ونمونه پل جلفا ولی قشنگ تر ساخته شده خصایصی دارد که آن دیگری ندارد از جمله در وسط پل فضای شش گوشه وسیعی است که در آن رودخانه به منزله اسکله ای است .
ب ـ میل راهنما :
راه حل دیگری که جهت خنثی سازی نیروی رانشی وجود دارد احداث میل بر روی پایه ها می باشد. بدین صورت که نیروی رانش طاق دهانه ها به دو نیروی عمودی و افقی تبدیل می شود. نیروی عمودی با نیروی عکس العمل پایهها خنثی شده لیکن برای کاستن نیروهای فشار افقی از اجزای تظاهری مانند میل با ستون باریک که ایجاد یک نیروی اضافی می کند استفاده می شود. در عین حالبا توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران تنوع و زیبائی در شکل عمومی پل را نیز ارائه می دهد.
پاره ای از باستان شناسان این میلها را میل راهنمائی مسافران را در شب و هوای نا مساعد و مه آلود، به سوی تنها معبر مطمئن پل، بر عهده داشته است. اگر این میلها در ابتدای پل و به عنوان دروازه ورودی پل تعبیه می شد قطعا” می توانست نقش میل راهنما را ایفا کند. چنانکه در ابتدای گذرگاه پل ساسانی رودخانه زال، ستونی به ارتفاع 20/4 متر از قلوه سنگ و گچ ساخته شده پل سامیان و پل ورزنه، با وجود جان پناه های مطمئن، نقش آنها را به عنوان میل راهنما نا چیز جلوه می دهد و شق اول یعنی عامل رفع رانش را ثابت می کند. در پلهای خاتون در سرخس، قرنگوچای میانه، پل مشیر در فارس نیز میلها ی زیبائی به شکل مدور و یا چهار گوش تعبیه شده بود که با تزئینات آجری زینت یافته بودند. برخی از این میلها توسط متجاوزین به میراث فرهنگی مورئ تعدی قرار گرفته و به طور کلی از بین رفته اند.
ج : پشتبند :
احداث پشتبند بر روی پایه ها راه حل دیگری جهت رفع رانش حاصلاز قوسها محسوب می شود . در پلهای دوران اسلامی بر روی این آب برها تکیه گاهی به اشکال گوناگون جهت وسعت دادن به پایه قوس برای انتقال نیروی مایل و تقویت پایه ها ساخته می شد.
گاه این پشتبندها به صورت منشوری در پلهای میاندوآب و گیلانده خودنمائی می کند و گاه در پاره ای از پلها مانند ( پل آق قلعه) به صورت مستطیل و در پل سنگی تبریز ـ پل سعید آباد تبریز به شکل نیم استوانه جلوه گر می شود.
در پلهای سامیان و پل جاجرود این پشتبندها به صورت مخروطاست یعنی قطر قسمت پایین آن بسیار زیاد و هر چه به طرف بالا می رود ضخامت آن کمتر شده تا جائی که به صورت یک نیم مخروط ناقص، در سطح بالایی پل ختم می شود.
جان پناه :
برای مردم و یا کاروانهائی که درشب و یا روزهای مه آلود و در هنگام بارش برف وباران قصد عبور از پلها را داشته اند، هر لحظه خطر سقوط در آب آنها را تهدید میکرد. به همین جهت است که وجود جان پناهها در پلها از مهمترین مساله امنیتی به شمار می رود. در پلهائی که جان پناه آنها به مرور زمان ویران شده وهمچنین در پلهای جدید از نرده های فلزی به جای دیوار سود جسته اند.
کتیبه ها :
بر خلاف اکثر بناها،چون مساجد، بقاع و مدارس که دارای کتبیه، مشتمل بر تاریخ احداث یا سنگ نبشته هستند.قدیمی ترین کتیبه موجود مربوط به پل ساسانی فیروزآباد است که بر اساس آن پل مزبور توسط مهرنرسی وزیر معروف اردشیر بابکان ساخته شده است.
از اواخر قرن چهارم چند پل بر جای مانده که بر بدنه هر کدام سنگ نبشته ای حاوی نام بانی و تاریخ احداث آن نوشته بوده است. هر چند پاره ای از این کتیبه ها از بین رفته اند ولی متن آن توسط پاره ای از مورخین و باستان شناسان و سیاحان یادداشت شده است.
پل کشکان دارای کتیبه ای به خط کوفی به ابعاد 90× 105 سانتیمتر شامل هفت سطر است متن کتیبه چنین است :
1- بسم الله الرحمن الرحیم هذا
2- ما امر ببنائه الامیر الاجل ابو
3- النجم بدربن حسنویه بن
4- الحسین اطال الله بقائه سنه
5- تسع و ثمنین و ثلثمائه و فرغ
6- منه سنه تسع و تسعین و ثلثمائه
7- ( یک کلمه شکسته) عشرسنین انابه الله عنه
در دو نمای شرقی و غربی پل کلهر دو کتیبه به خط بر جسته شامل یک متنوجود داشته که تاریخ بنا و نام بانی آن را مشخص می ساخت. کتیبه غربی سالیان پیش با دیواری از سنگ و گل محصور شده است و کتیبه شرقی نیز به علت ایجاد تونل در مسیر راه سراسری از بین رفت. بر اساس آنچه که هر تسلفد از کتیبه مزبور کپی تهیه کرده این بنا در سال 347 هجری ساخته شده است. متن کتیبه بدین شرح است :
1- بسم الله الرحمن الرحیم
2- هذا ما امر ببنائه الامیر الاجل
3- ابوالنجم بدربن حسنویه بن الحسین
4- اطال الله بقائه ابتغا ثواب الله عز وجل
5- فی سنه اربع و سبعین ثلثمائه انا به الله عنه
سنگ نبشته درهم شکسته ای در سمت شرقی پل گاومیشان بر روی رود سیمره به چشم می خورد که فقط چند کلمه (( بدر)) ((جل )) (( اطا)) به خط کوفی بر وری آن قابل خواندن است. با مقایسه این کلمات و کلمات مندرج در کتیبه های پل کشکان و کلهر می توان کفت که این پل نیز از آثار بدربن حسنویه در اواخر قرن چهارم هجری است.
پل دختر میانه از آثار قرن هشتم نیز دارای کتیبه ای به خط کوفی بوده که موریه در سفر نامه ایران ارمنستان از آن یاد می کند. قبل از ویرانی خطوط کتیبه توسط هوم توم شیندلر خوانده شده است وی بر این اساس تاریخ احداث پل را سال 888 هجری می داند و نام معماران پل را چنین ثبت کردهاست:
(( حاجی عباس بن الحاج، محمودبن محمد بنعباسی القزوینی و محمد روان بن عثمان القزوینی.))
در پلهائی نظیر پل صلوات آباد، پل شهر چای میانه، پل میر بها الدین زنجان نیز کتیبه هائی به چشم می خورد.
علاوه بر موارد انگشت شمار فوق، پاره ای از پلها هر چند فاقد سنگ نبشته اند اما شاعران هم عصر ان بناها در مورد احداث پل یا مرمت آن اشعاری سروده و ماده تاریخ بنای آن را در ابیاتی چند مشخص کرده اند که در این جا به چند نمونه آن اشاره می شود :
میرزا علینقلی کمره ای به نقی از شعرای دوره صفویه ماده تاریخی سروده که ابیات آن چنین است :
فلک قدرالله ویردی که قدر ز عباس شاه اندر ایام یافت
به امداد بیگ ویردی دادگر پلی کرد آغاز و انجام یافت
بسعی ملک سیرت آقا حسین بخیر العمل حسن اتمام یافت
بدست زبر دست صعب امیر چوبند امیر این بنا نام یافت
پی سال تاریخ این پل نیافت کسی خوبتراز ((پل اتمام نیافت))
در تذکره نصر آبادی شعری به صورت ماده تاریخی از مرحوم شیخ رمزی کاشی آمده است که در تاریخ بستن سد بر وری زاینده رود چنین سروده است :
حبذا سدی که از خارا به پیش زنده رود از عطای شاه دین عباس ثانی بسته اند
بهر تاریخش گذشت از آب رمزی نوشت ((اسکندر بآب زندگانی بسته اند ))
در تاریخ ینای این پل رودخانه ساوه مشهور به قره چای، میرزا علی اصغرخان اتابک متخلص به قدسی گفته است:
بتاریخش چنین فرمود قدسی (( پل شاهی صراط” مستقیما ))
پل آجی چای تبریز در زمان حکومت حسنعلی خان امیر نظام گروسی مرمت شده که ماده تاریخ آن چنین است :
کهنه پلی را ز نو آباد کرد راه روانرو همه دلشاد کرد
آمده تاریخ بنایش غریب ((نصر من الله و فتح قریب))
میرزا مهدی خان آذربایجان متخلص به نثار در تاریخ بنای پل سر دشت که در زمان ناصرالدین شاه قاجار به مباشرت عزیز خان سردار بنا شده قطعه ذیل را گفته است
فرمانروای عهد امیر خدایگان سردار کل سپهبد ایران عزیز خان
بر آب رودخانه سردشت بست پل کزوی بیادگار بماناد در جهان
کلک نثارش از پی تاریخ زد رقم ((پاینده باد جسر امیر خدایگان))
در تاریخ بنای پل در کردستان که از طرف امان الله خان والی بنا شده،ناطق اصفهانی قصیده ای گفته که تمام مصرعهای آن، ماده تاریخ است :
بحر الطاف وجهان وجودامان الله خان(1219) والی والاگهرآن کان احسان وسخا(1219)
کردازصدق و صفا با جودو یمن اهتمام(1219) در ره اسلام وراه لطف این پل رابنا
قطعه ای آوردناطق از زلال طبع و گفت از سخای والی والاشده این پل بنا
تزئینات :
هر چند در آثار گوناگون معماری، به جای مانده از دوره های مختلف بعد از اسلام،شاهد تزئینات پر ارزشی از هنر استادکاران ایران و آفرینش نمونه های تزئینی از زیباترین طرحها و تناسبهای آجری و کاشیکاری هستیم لیکن به جز در موارد استثنائی،از کاشی و آجر به عنوان تزیین در پلها استفاده نشده و حداکثر معماران و طراحان پلها سعی کرده اند از ساده ترین راهها سود جسته و با احداث نغولهای متعدد و یا با پس وپیش گذاشتن آجرها در نمای پاره ای از پلها ایجاد سایه روشن نمایند.
هر چند آجر کاری تزئین در بنای پلها هیچگونه کاربردی نداشتهلیکن نمونه استثنائی آن را می توان در پایه های پل آق قلعه مشاهده کرد.بر روی آب برهای نیم دایره پل مزبور تزئینات مشبک و آجری به صورت برجسته به چشم می خورد که در نوع خود بسیار زیبا و بی نظیر است.فرم تزئینی آن شبیه به گره سازی های چوبی صندوق و ضریحهای بقاع متبرکه دروه صفوی است و همین مساله،پل مزبور را از اهمیت ویژه ای برخوردار می سازد. در تعدد معدودی از پلها، از کاشی به صورت محدود آن هم در لچکی طاقها استفاده شده است مانند پل خواجو که می توان این پل را نیز از نظر تزئینات، چه از نظر کاشیکاری و حتی نقاشی در بیگلربیگی وسط پل، از پلهای استثنائی ایران دانست.
در پل سردار زنجان نیز کاشیکاری جالبی از دوره قاجاریه به چشم می خورد.علاوه بر تزئینات کاشیکاری پشت بغلهای دهلیزها، در اطراف دهانه وسط حاشیه ای به عرض 25 سانتی متر از کاشی و آجر مشتمل براشکال هندسی در رنگهای زرد وآبی و سیاه مشاهده می شود.
در پاره ای از پلها هر چند اصلا” منظور تزئین نمای پل نبوده لیکن آثار و علائم سنگتراشان آن عصر بر روی سنگهای تراس دار نقش بسته مانندپل تخت شاه نشین، پل فیروز آباد فارس،پل رودخانه خشک شیراز.
تاسیسات مربوط به پل :
در بیشتر مواقع رودخانه مرز طبیعی بین دو کشور را تشکیل می داده و یا در منطقه ای استراتژیک قرار داشته، برای عبور از آن لاجرم پلهای بزرگی ساخته می شد که به علت موقعیت خاص آن ، برای همیشه بناهای کوچک و بزرگی که به عنوان قرار گاه نظامی ـ قراولخانه در کنار آن احداث می گردید و دیده بانی جهت حفاظت و نگهبانی از پل و کنترل عبور و مرور افراد در این قسمت گمارده می شد چرا که اغلب یورشها معمولا” از این طریق صورت می گرفت.
امام شوشتری در این مورد می نویسد :
در قدیم برای حفاظت پلها قلعه هائی می ساخته اند و چون برای همین منظور قلعه ای در نزدیکی پل دزفول بنا شده بود، آن را دز پل می نامیدند که بعدا” معرب شده به دزفول تغییر نام داده است.))
گاه این بناهای کوچک محل اخذ راهداری و یا حق العبور از این پل بوده است.و گاه در کنار این پلها برای کاروانیان و قوافل اتاقها و کاروانسراهائی منظور می گردیده است که ترکیب این نمونه اتاق و کاروانسرا را در کنار پل شهرستان می توان دید.
دیواره سازی :
یکی از کارهای اساسی که جهت حفاظت از پل به منظور پیشگیری از خساراتناشی از طغیان و شسته شدن کناره ای پل رودخانه به عمل آمده، دیواره سازی در بالا دست و پائین پل بند بوده است. این دیوارها که گاه طول آنها به دهها متر و ضخامت برخی از آنها به پیش از 2 متر می رسید از سنگهای بزرگ ساخته می شد. این دیوارها عموما” به طور مایل بودند تا جمع اوری آب جهت عبور از زیر پل به صورت ملایم انجام گیرد.
مصالح ساختمانی پلها :
بدون شک مصالح به کار رفته در بنای پل و بندهاعامل موثری در استحکام و استقامت در برابر سوانح طبیعی، و یکی از عوامل مهم ایستائی نبا در قرون متمادی است. مصالح ساختمانی مصرفی در دوره های مختلف متفاوت بوده چنان کهدر دوره هخامنشی و ساسانی از سنگ تراش با بستهای آهنی مذاب و در دوره های بعد از اسلام از آجر با ملاط قیرچار و یا ساروج استفاده می کرده اند. به طور کلی مهمترین مصالحی که در بنای پلها به کار می رفته عبارتند از :
....
بخشی از فهرست مطالب مقاله معماری پُل ها در شهرهای مختلف
تاریخچه پل خواجو
تغییر کارکرد پل خواجو:
تغییرات پل خواجو:
تزئینات پل خواجو:
تاریخچه سی و سه چشمه ( الله وردیخان ) :
تغییر کارکرد سی و سه پل :
تزئینات سی و سه سه پل :
تعمیرات سی و سه پل ( الله وردیخان ):
پلهای اولیه
پل سازی تا عهد هخامنشی
پل سازی در عهد آشوریها
پل سازی در زمان اورارتوها
پل سازی در عهد مادها
پل سازی در عهد هخامنشیان
پل سازی در عهد اشکانیان
پل سازی در عهد ساسانیان
پل پیرین :
پل خیر آباد :
پل سازی در دوران اسلامی
الف : تقویت و مرمت طاقها :
ب.: احداث طاق بر روی پایه های قدیمی :
پل سازی در قرن چهارم
پل سازی در عصر غزنویان
پل سازی در دوره سلجوقیان
پل سازی در دوره ایلخانیان
پل سازی در دوره تیموریان
پل سازی در عصر صفوی
سی و سه پل
پل خاجوا
پل جویی
الف : جاده کاشان به خوار ( گرمسار فعلی ) :
ب: راه کاشان به قم :
1- راه جنوب غربی :
راه شمالی :
راه مازندران – گیلان :
پل سازی در دوره افشاریه
پل سازی در دوره زندیه
معماری پلها
استفاده از مهار چوبی در طاقها :
کنوهای آشکار :
کتیبه ها :
تاسیسات مربوط به پل :
دیواره سازی :
مصالح ساختمانی پلها :
آسیب پذیری پلها
پل آصف الدوله _ کرج
پل دلاک – قم
پل آجی چای _ تبریز
پل ورسک - فیروز کوه
فهرست منابع و ماخذ :
دانلود مقاله معماری پُل ها در شهرهای مختلف