دانلود پایان نامه ارشد رشته تاریخ سیاست نظامی آقامحمدخان قاجار و تأثیر آن در استقرار خاندان قاجار با فرمت ورد و قابل ویرایش تعداد صفحات 131
دانلود پایان نامه آماده
چکیده
با افول سلسله زندیه طایفه قاجار که اصلاً از نژاد ترکان غربی هستند زمام امور را بدست گرفتند .اینان هنگام تشکیل حکومت صفویه به یاری آنان برخاستند و دوشادوش لشکریان قزلباش در رکاب شاه اسماعیل شمشیر زدند پس از آنکه شاه عباس به سلطنت رسید . آنان را از محل اصلی خود کوچانید دسته ای را در مرو عده ای را در گرجستان و دسته سوم را در دو سوی رودخانه گرگان (استرآباد) مستقر ساخت . از این طایفه آنان که در سمت راست رودخانه سکونت داشتند یوخاری باش یا دولو و عده ای را که در سمت چپ رودخانه سکنی گردیده بودند اشاقه باش یا قویونلو خوانده می شدند و بین آنان غالباً بر سر امور مادی و اقتصادی نظیر آب ، چراگاه و غیره اختلاف و نزاع بود .
مقدمه
پژوهش اینجانب در مورد سیاست نظامی آقامحمد خان قاجار (1210-1211 هق) (تصویر شماره 1) و تأثیر آن در استقرار خاندان رقاجار است زمان آقامحمدخان دوره حساس و مهمی در تاریخ ایران است .
این پایان نامه نمایانگر سرگذشت یکی از شاهان مقتدر ایران است و همچنین گوشه ای از تاریخ پر نشیب و فراز این سرزمین به شمار می آید آگاهی از این گنجینه های تاریخ بر همگان لازم است و خواننده را برآن می دارد که از گذشته میهن خود و سرگذشت افراد خوب و بد آن اطلاع حاصل کند و از حوادث گوناگون که بر این کشور گذشته آگاهی یابد و از این سرگذشتها پند گیرد و بر معلومات خود بیافزاید و با استفاده از این سرگذشتها نقش خود را برای سازندگی کشور و عظمت بیشتر آینده آن ایفا کند . امید آنکه این کوشش مختصر در بیان گوشه ای از تاریخ ایران عزیز مقبول نظر طالبان علم و ادب قرار گیرد و علاقمندان به مطالعه تاریخ مفید واقع شود .
فهرست مطالب
عنوان صفحه
تقدیر و تشکر ب
تقدیم ت
چکیده 1
فصل اول – کلیات پژوهش 4
1-1- مقدمه 5
2-1- طرح مسئله 9
3-1- اهمیت و ضرورت پژوهش 9
4-1- اهداف پژوهش 9
5-1- پیشینه پژوهش 9
6-1- سؤالات پژوهش 10
7-1- فرضیات 10
8-1- چارچوب نظری 11
9-1- روش پژوهش 11
10-1- بررسی و نقد منابع 12
فصل دوّم – خاستگاه اجتماعی ، سیاسی و نظامی قاجاران 18
1-2-خاستگاه اجتماعی 19
2-2- خاستگاه سیاسی و نظامی قاجاران 22
فصل سوم – سیاست نظامی آقامحمدخان و تأسیس سلسله قاجاریه 39
1-3-احوال آقامحمدخان تا سال 1193 هق 40
2-3- منازعات آقامحمدخان با زندیان 47
3-3- نخستین حمله آقامحمدخان بر گرجستان 56
4-3- خراسان 60
5-3- دومین حمله آقامحمدخان به گرجستان و قتل او 63
6-3- اوضاع جهان و همسایه های ایران در دورة آقامحمدخان قاجار 66
فصل چهارم – جایگاه نظامیان در میان ایل قاجار 72
1-4-سبک زندگی نظامیان 73
2-4- میزان درآمد 76
3-4- ویژگی های ارتش در عصر آقامحمدخان 79
4-4- تاکتیکهای نظامی ارتش آقامحمدخان 81
فصل پنجم – پیامدهای سیاسی ، اقتصادی – اجتماعی و سیاستهای نظامی آقامحمدخان 82
1-5-پیامدهای سیاسی 83
2-5- پیامدهای اقتصادی 86
3-5- پیامدهای اجتماعی 87
نتیجه گیری 89
منابع 95
مطالعات جدید 98
تصاویر 105
جداول 123
نقشه ها 131
دانلود پایان نامه آماده
دانلود پایان نامه دکتری رشته عرفان اسلامی آرای عرفانی حکیم نظامی گنجوی با فرمت ورد و قابل ویرایش تعدادصفحات 425
چکیده
حکیم نظامی گنجوی به عنوان یکی از ارکان ادب فارسی در تاریخ ادبیات ایران مطرح است. اما در کتابهای ادبی تنها به بیان خصوصیات شعری و همچنین توصیفات، مبالغه، صورخیال و... در اشعار او پرداخته شده و کمتر از عرفان و آرای عرفانی او سخن به میان آمده است. در این رساله سعی شده آرا و آموزههای عرفانی او در حد بضاعت نگارنده مورد بررسی قرار گیرد. نخستین بابی که برای رسیدن به موضوع اصلی رساله، گشوده شده؛ آشنایی مختصری است با نام و نسب و زندگی و آثار او که به پنج گنج معروف است. نظامی از شاعرانی است که در ضمن اشعار خود به وقایع مهم زندگی مانند ازدواج، فرزندش محمد، فوت پدر، مادر، دایی و همسرش اشاره کرده است. بنابراین در مورد بیشتر حوادث مهم زندگی وی نکات مبهی وجود ندارد. هرچند نام استادان نظامی از نکات پوشیده و نامعلوم زندگی اوست؛ اما مقام علمی و ادبی او بر کسی پوشیده نیست. او تا حدود سن سی سالگی به دنبال کسب علم و دانش بوده و پس از آن که دقایق و نهانیهای علوم را یکایک بازجسته است؛ گوشهگیری و عزلت را انتخاب نموده و به ریاضت و تربیت نفس همت میگمارد؛ تا این که به معرفت حقیقی میرسد. درباب دوم ضمن این که به بیان این مطالب پرداخته شده، تاثیر سنایی و شاعران دیگر بر نظامی مدنظر قرار گرفته است. او علاوه بر این که سخت به مایههای عقیدتی شعر سنایی و ناصر خسرو معتقد است؛ به ظرافتهای شعری و اظهار دانش و فضل خود در علوم مختلف و به ویژه علوم ادبی در شعر خویش، اهتمام میورزد. شعر نظامی از نظر درون مایه عقیدتی، دنبالهرو آثار اخلاقی ـ عرفانی سنایی، و سخن حکمی ـ اخلاقی ناصر خسرو و از نظر گرایش به مفاهیم علمی برای خلق مضامین، پیروانوری است. نظامی در بیان مفاهیم الهیات و به ویژه در مناجات و راز و نیازهایش از تغزل و توصیف استفاده نمیکند. بنا به گفته علامه محمد تقی جعفری گویا این روش از قرن هفتم به بعد رایج شده است. اما تأثیر نظامی بر شاعران بعد از خود نیز واضح و آشکار است. حتی شاعران بزرگی چون مولوی، سعدی و حافظ از این تأثیر مصون نبودهاند و این مطلب، مقام بلند علمی و ادبی او را مینمایاند. باب سوم این رساله تأملی بر افکار و عقاید اوست. عدهای براساس برخی از ابیاتش او را شافعی و اشعری میدانند؛ اما اشعار دیگری از او نشان میدهد که وی معتقد به نوعی تقیه در ابراز افکار و عقاید بوده و نمیتوان به طور قاطع راجع به عقاید او اظهار نظر کرد. نظامی حکیم است و حکیم به حکم حکتمش، سخاوتمندانه و دلسوزانه به هدایت و راهنمایی خلق میپردازد و از طرفی دیگر ادبیات فارسی، ریشه در اندیشه و دیدگاه توحیدی دارد و در این دیدگاه پند و اندرز و احساس مسئولیت در برابر دیگران وظیفه هر انسانی و به ویژه انسان آگاه و خردمند است. بنابراین او که از شجره طوبای بالنده و تنومند اسلام بهره برده و به این سخن گرانبار مولا علی (علیه السلام) «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»؛ تأسی نموده، خود را مسئول و موظف میداند که به نصیحت دیگران بپردازد. نصایحی که پشتوانهای قرآنی و روایی دارد. گاه ابیات و اشعار او ترجمانی از یک آیه یا روایتی از ائمه معصومین علیهم السلام است. برای بیان پند و اندرزها و بهرهگیری از آنها، در باب چهارم به جایگاه پند و اندرز در ادب فارسی و به ویژه در آثار نظامی پرداخته شده است. اما در باب پنجم که قسمت اصلی و شالوده این رساله بر آن نهاده شده؛ مباحثی در عرفان نظری و عملی انتخاب شده و ضمن معرفی مختصر آن مبحث، آیاتی از کلام الله مجید و احادیثی از ائمه معصومین علیهم السلام؛ به عنوان سرچشمه و منبع اصلی عرفان ناب و همچنین بیان سخن و یا اشعار فحول عرفان؛ ابیاتی از حکیم نظامی نیز آورده شده است. مطلبی که یادآوری آن در این قسمت لازم است؛ این که مشخصات دقیق منابع و مآخذ مانند سال و محل نشر و نام انتشارات که در پاورقی به آن اشاره نشده؛ در بخش فهرست منابع و مآخذ آورده شده است. اما نکته بدیهی در این رساله کاستیها و کمبودهای بیشمار آن است که به بضاعت مزجاه نگارنده و گستردگی مباحث باز میگردد؛ بنابراین از اساتید گرانقدر و خوانندگان محترم پذیرفتن عذر تقصیر را خواهانم.
مقدمه
ماندگارترین، دلانگیزترین و زیباترین آثار ادبی جهان همان هایند که با رنگ خدایی شکل گرفتهاند و از درون عارفان برآمدهاند و همین امتیاز ادب فارسی است که به ادبیات و شعر فارسی شخصیتی خاص بخشیده و آن را از برجستهترین و پرجاذبهترین آثار ادبی جهان قرار داده است. شعر و نثر فارسی به دلیل وجود شاعرانی عارف و حکیم، محل تجلی فطرت کمالجوی آدمی است. انسان سازی و پرورش عقل و دگرگونی حال در جهت رسیدن به کمال، رسالت خطیر شاعران این مرز و بوم است. آنان در اشعار خود سعی نمودهاند فهمی والا درباره «انسان آن چنان که هست.» و «انسان آن چنان که باید.» به دست دهند و راه و روش رسیدن به آن چه که باید بود؛ را نیز ارائه دهند. شعر و ادب فارسی با عرفان، پیوندی ناگسستنی دارد پیوندی که ریشه در درون، روان و عواطف انسان دارد. اصولاً شعر هنگامی شکل میگیرد که شاعر در درون خود لحظههایی عاطفی را تجربه میکند زمانی که این لحظهها تکرار شود شاعر با تجربههای درونی بسیاری روبهرو میشود و به تدریج در خود این آمادگی را احساس میکند که میتواند این تجربهها و احساسات را به دیگران منتقل کند و عرفان نیز تجربهای درونی و کشف و شهودی باطنی است. این تجربیات اگر در وجود شخصی که درد و داغی نهفته در دل دارد ایجاد شود؛ شعری میسراید ناب و آن چه را در دل دارد، بر زبان آورده و آن چه را که در درون مییابد به بیرون انتقال میدهد. عرفان علاوه بر این که تجربهای درونی است؛ درد و داغی درونی، تب و تابی باطنی و شور و سوزی فطری است پس طبیعی است که درد و سوز و شور و شوق درونی اگر با زبان دل که زبان شعر است بیان شود اثری جاودانه بگذارد و ارتباطی بسیار نزدیک و تنگاتنگ با خواننده خود برقرار کند. از این جهت بیشتر عارفان و دلآگاهان برای آشکار کردن و بیان کشف و شهودهای باطنی خویش و دید و دریافت درونی و فوران درد و داغ وجودی خویش از شعر مدد گرفتهاند و آزمونها و تجربیات و نکات عرفانی را به صورت آموزههایی بسیار والا در شعر درآوردهاند و چنین است که چنین میراث گرانقدری در ادب فارسی، مشحون و مالامال از نکات عرفانی در دسترس ما قرار گرفته است. نکته دیگر اینکه تجربههای عرفانی احساس را اوج میدهد. لطف و صفا و پاکی خاصی به دل میدهد و باعث عروج عاطفه میشود و در یک کلام زمینه را برای صعود دریافت و شکوفایی شعور و شناخت آن چه از حیطه عقل برتر است، فراهم میکند بنابراین طبیعی است که چنین افرادی هنرمندانه حکمت و هنر و عقل و احساس را به تصویر کشند و چنان استادانه مضامین والای عرفانی را در پس کلمات قرار دهند که در ذهن خواننده اعجاز کند.
فهرست مطالب
عنوان
چکیده
مقدمه
باب اول) زندگی نظامی
فصل 1) نام و نسب و ولادتگاه نظامی
فصل 2) خانواده نظامی
باب دوم ) مقام حکیم نظامی
فصل 1) مقام ادبی
فصل 2)آثار نظامی
الف) مخزن الاسرار
ب) لیلی و مجنون
ج) خسرو و شیرین
د) هفت پیکر
هـ) اسکندرنامه
و) آثار دیگر
فصل 3) مقام علمی
فصل 4) سبک شعری و گفتار عرفانی
فصل 5) اثرپذیری او و تاثیر وی بر شاعران دیگر
باب سوم) عقاید نظامی
فصل 1) اوضاع سیاسی ، اجتماعی و مذهبی قرن ششم
فصل 2) آراء و افکار او
باب چهارم) پند و اندرزهای نظامی
فصل 1) جایگاه پند و اندرز در ادب فارسی
فصل 2) نصایح بزرگان دین
فصل 3) پشتوانه قرآنی و روایی نصایح نظامی
باب پنجم) آرا و آموزههای عرفانی در آثار نظامی
ـ پیوند ادب و عرفان
بخش اول) عرفان نظری
ـ عرفان نظری
فصل 1) توحید
فصل 2) عشق
فصل 3) تجلی
فصل 4) وحدت وجود
فصل 5) مقام نبوت
فصل 6) مقام ولایت
فصل 7) عقل
بخش دوم) عرفان عملی
ـ عرفان عملی
فصل 1) مقام انسان
فصل 2) دل
فصل 3) ادب
فصل 4) ذکر
فصل 5) تواضع و فروتنی
فصل 6) اخلاص
فصل 7) زهد
فصل 8) مقام فنا
نتیجهگیری و پیشنهاد
منابع و مآخذ
چکیده انگلیسی
این پایان نامه به صورت دقیق و کامل و در قالب ورد و قابل ویرایش طراحی و تدوین گردیده شده است و جمعا 108 صفحه می باشد. و در مجموع 5 فصل می باشد:
فصل اول: مقدمه . فصل دوم: اوضاع ایران قبل از به قدرت رسیدن شاه عباس دوم. فصل سوم: شاه عباس دوم از ولادت تا سلطنت فصل چهارم : اوضاع ایران از آغاز سلطنت شاه عباس دوم تا وفات شاه عباس دوم. فصل پنجم : عملکرد نظامی شاه عباس دوم. نتیجه گیری. منابع
چکیده
با مرگ شاه صفی در سال 1052 ه.ق در کاشان پسرش عباس دوم به جای پدر نشست.در نخستین سال های سلطنت تا حد زیادی تحت تأثیر حرمسرا و خواجگان و زنان بود ،اما به تدریج کفایت باطنی خود را آشکار کرد و یکی از شاهان موفق صفوی گردید.فتح قندهار به دست او نشان دهنده آخرین درخشش دودمان صفوی است.رفتار او با مردم خاصه و باپناهندگان خارجی نمودار بلند نظری و جوانمردی اوست. او نیز مانند جدش خود را از اولاد امام علی ( ع) می دانست.وی از اندیشه در باب مسائل مختلف فارغ نبود،چنانکه ابداعاتی درباره تهیه ی توپخانه نیرومند و قدرتمند تر با استفاده از ارابه های کوچک را در مورد امور دفاعی در سر داشت.و در این راه قدرت نظامی خود را تقویت نمود. در زمینه اقتصاد هم همان شیوه عباس اول را ادامه داد.او موفق شد مرز های امپراطوری را دست نخورده نگاه دارد.آنچه مسلم است شاهان صفوی همچون اکثر پادشاهان ایرانی خصیصه قدرت مطلقه را در اداره و اجرای امور کشوری به عنوان سیر حاکمیت جزیی از فطرت سیاسی و سیاستمداری خود دانسته اند.او به نظریه سلطنت الهی و قداست صفویان پایبند بود. درسیاست ممالک به املاک خاصه به میزان وسیع توسعه یافت و اجرا شد طوری که تمام کشور به طور مستقیم تحت اداره ی مقام سلطنت در آمد.برقراری رابطه با ازبک ها و عثمانی ها نوعی دیگر از سیاست وی به شمار می رود.در این پایان نامه سعی شده است که به بررسی شرح احوال و عملکرد نظامی شاه عباس دوم پرداخته شده است.
فرمت فایل : WORD (قابل ویرایش)
تعداد صفحات:49
فهرست مطاب:
عنوان صفحه
مقدمه 3
چهار چوب نظری 6
فصل اول
ژئواکونومیک خلیج فارس 16
عوامل همگرایی و همکاری 18
همکاری های اقتصادی کشورهای خلیج فارس 20
تولیدات نفتی و غیر نفتی 21
منابع
فصل دوم
سیاست خارجی امریکا در خلیج فارس 26
اهداف سیاست خارجی امریکا و منافع آن در خلیج فارس 29
اهداف سیاسی 30
اهداف اقتصادی 31
اهداف امنیتی – نظامی 32
ایران و سیاست خارجی امریکا 32
برنامه هسته ای ایران و اقدام احتمالی نظامی امریکا 34
کشور های عربی خلیج فارس و اقدامات امریکا 37
جامعه بین الملل و راه حل های منطقی و مدیریت بحران هسته ای ایران 41
نتیجه گیری 45
منابع
مقدمه
از آنجائیکه هسته اصلی این موضوع پژوهشی ، تاکید و توضیح فایده بودن مکتب اقتصادی و بویژه لیبرالیسم در ارائه راه حل های منطقی و انساندوستانه برای معضلات و مشکلات بشری در تمام ابعاد و جنبه های آن است . سعی شده در روند نگارش این تحقیق و تمام نقاط آن از مکتب اقتصادی و تاثیر آن بر توجیه و جهت دهی سیاست کشورها استفاده شود و امیدوارم در جای مناسب قرار گرفته باشد . در واقع در محدوده روابط بین الملل ، بهره گیری از راهکارهای غیر نظامی برای تحقق اهداف طراحی شده در وسیعترین معنا ، فزونترین در صد تحقق و در محدود ترین دیدگاه ، کمترین میزان ناکار آمدی را قلم می زند که ریشه در توانمندی عاملان آن دارد . و متاسفانه چنین پیامدهای در صحنه بین المللی با وجود طیف وسیع از همکاری و وابستگی ، پیامدهای خشونت بار هم دیده می شود ، و این بخاطر وجود بعضی از اعضای قدرت طلب و جنگجو و خود خواه می باشد ، ولی باز هم گیتی علو از اعضای بسیاری از خیر خواه و مسالمت آمیز و ذات نیک امتیاز دارد. خلاصه، تلاش شده است که در این تحقیق ، از ایده ها و ارزش های لیبرال گرا برای مطابقت دادن این مکتب با کارآمدی آن در ابطال کار آمدی اقدام نظامی و اثبات فعال بودن همکاری و گفتگو در حل بحران ها بین بازیگران بین المللی مورد استفاده قرار گیرد . بنابر این ابتدا با تشریح و توضیح نظریه اقتصادی (لیبرالیسم ) و اهمیت آن در حل معضلات اقتصادی – سیاسی – امنیتی و غیره و در کل هسته این نظریه را بررسی کردیم و در جای خود قرار داده ایم . در فصل اول تحقیق ، ژئوپولیتیک و ژئواکونومیک خلیج فارس و اهمیت آن در تشویق همکاری و گسترش روابط اقتصادی بین کشورهای منطقه ، در فصل دوم به سیاست خارجی امریکا در منطقه خلیج فارس اختصاص داده شد که بحث مهم تحقق را دارا است . سپس اهداف سیاست خارجی امریکا در منطقه تشریح و باز بینی شد . در ادامه این فصل بر دو بازیگر مهم فرضیه یعنی ایران و امریکا تاکید شد و راه های مناسب برای رفع مشکل و حل بحران بین هر دو مورد بررسی قرار گرفت . و بخش مهم دیگر این فصل به اهمیت امنی بودن خلیج فارس جهت تحقق منافع کشورهای منطقه بدون خونریزی و شکلگیری فاجعه ناگوار پرداخته شد و در نهایت واکنش جامعه بین الملل و موضع گیری آن از چنین اقدام امریکایی و ارائه راه حل های مناسب و منطقی برای حل بحران در منطقه بسیار حساس از جهان مطالعه و بررسی شد . در مجموع، هدف از این تحقیق .
اثبات فرضیه بر اساس چارچوب تئوریک مذبور و کارآمدی آن در دور شدن از تحمل فاجعه های ناگوار انسانی و مادی می باشد . و به عبارت ساده تر ، تاثیر فعال جنبه ها اقتصادی – تجاری و ارزش های ان بر تکیه کردن بر راه حل های مسالمت امیز و همکاری و ابطان نمودن کارآمدی رفتار خشونت آمیز و نظامی در حل مسائل سیاسی – اقتصادی ، امنیتی می باشد ، اثبات شود .
این واقعیت پر واضح است که کلیتی جغرافیایی ، اقتصادی و فرهنگی که به رهبری آمریکا غرب نامیده می شود در بسیاری از حیطه ها نقش تعیین کننده دارد . امروزه الگوهای معیار و شکل دهنده ماهیت حیات سیاسی – دموکراسی لیبرال به عنوان یک نیروی حیات بخش روند های حاکم بر حیات اقتصادی – زوال اهمیت برجسته اقتصادی مرزهای مالی و سمبل های حیاتی فرهنگی بین الملل شدن فرهنگی پویا – نوپای مردم پسند ، معادلات شکل دهنده حیات نظامی به مثابه کسب و کار . نشانگر تفوق همه جانبه دیدگاه های لیبرالیسم سیاسی و اقتصادی به رهبری امریکا هستند . با توجه به این واقعیت است که کشورها نگرش همسو در این زمینه ها دارند و نباید از خاطر دور ساخت که به جهت ویژگی نظام بین الملل تمایزات و اختلافات بین کشورها وجود دارد که البته این اختلافات و تضادها تنها در گستره اولویت ها روش ها و فرایند است و در رابطه با ماهیت ها همسویی وجود دارد . بنابر این در سیاسیت های موفق کشورها در تعامل با یکدیگر در درجه اول منافع خود را لحاظ می کنند و ابزار متفاوت بدست آوردن آن به کار می گیرند .
سئوال تحقیق : عامل اقتصاد و ابعاد آن چه تاثیری بر استفاده امریکا از خیار نظامی علیه ایران خواهد داشت .
فرضیت : عامل اقتصاد و ابعاد آن باعث محدودیت استفاده امریکا از خیار نظامی برای متوقف ساختن برنامه هسته ای ایران می شود .
فرمت فایل : word(قابل ویرایش)
تعداد صفحات:117
فهرست مطالب:
عنوان صفحه
مختصری در احوال وآثار نظامی 3
زبان شعر و سبک سخن سرایی نظامی 6
اسکندر و سابقه تاریخی اسکندر نامه ها 10
اسکندرنامه نظامی 17
سبک اسکندر نامه 22
علم بیان 26
تصویر و تصویر گری (ایماژ) 30
تقسیم بندی صور خیال 35
تشبیه 36
مجاز 45
کنایه 46
تشخیص 49
رنگ در کلام نظامی 95
منابع و مأخذ 117
مختصری در احوال وآثار نظامی
داستان سرای بزرگ زبان فارسی ، نظامی گنجه ای در قرن ششم و در شهر گنجه پای به عرصه وجود گذاشت. نام او الیاس، کنیه او ابومحمد و لقب او به گفته برخی نظام الدین و یا جمال الدین ذکر شده است. عوفی در لباب الالاب او را ‹‹ الحکیم الکامل نظامی الگنجه ›› نوشته است. او خود را آیینه غیب می نامد و دارای دم و ذکر مسیح می داند.
در سحر سخن چنان تمامم کایینه غیب گشت نامم
شمشیر زبانم از فصیحی دارد دم معجزه مسیحی
مولد شاعر را تمام تذکره نویسان گنجه دانسته اند و او خود نیز در اشعارش نسبت خود را به گنجه تصریح نموده است.
نظامی زگنجینه بگشای گنج گرفتاری گنجه تا چند چند
نظامی که در گنجه شد شهر بند مباد از سلام تو نابهره مند
در مورد تاریخ ولادت و وفات او اختلاف نظر بسیار است، اما با استند به اشعار و آثار وی، ولادت او را سال 530 و تاریخ وفاتش را 614 ذکر کرده اند. نظامی در سن 84 سالگی و در شهر گنجه چشم از جهان فرو بسته و در همان مکان به خاک سپرده شده است .به گفته دکتر ذبیح الله صفا در تاریخ ادبیات در ایران، مدفن وی تا اواسط عهد قاجار باقی بوده و بعد از آن روی به ویرانی نهاده است که پس از مدتی بوسیله دولت محلی آذربایجان شوروی مرمت گردیده است.
آنچه نظامی را در تاریخ شعر و ادب فارسی ، شهره عام و خاص ساخته است، آفریدن خمسه و به تعبیری پنج گنج اوست. وی در نظم داستانهای مختلف بر بسیارس از شاعران ایران و هندوستان که از وی و پیروی نموده اند، برتری مسلم دارد و گوی سبقت را از همگان ربوده است. ‹‹نظامی گنجوی علاوه بر اینکه شاعری زبردست و تواناست، وطن پرستی نام آور نیز به شمار می رود. اشعاری را که پیرامون نام مقدس وطن (ایران) سروده، در آثار ارزنده و فنا ناپذیروی، همچون گوهرهای درخشان است.
مثنوی اول او مخزن الاسرار نام دارد که شامل 2260 بیت و در بحر سریع سروده شده و شاعر آنرا بنام فخرالدین بهرامشاه بن داود، پادشاه ارزنگان که از متابعان قلبح ارسلان، پادشاه سلجوقی آسیای صغیر بوده و سال 622 در گذشته است، نامیده، این منظومه اندکی قبل از 40 سالگی نظامی در سال 570 سروده شده است . و از امهات مثنویهای زبان فارسی و شامل بیست مقاله در موعظه و حکمت است .
مثنوی دوم وی، خسرو و شیرین نام دارد که نظامی آنرا در سال 576 به پایان برده و شامل 6500 بیت در بحر مفرح مسدس متصور است و به اتابک شمس الدین محمد، جهان پهلوان بن ایلدگز تقدیم شده است.
مثنوی سوم، منظومه لیلی و مجنون است که نظامی آنرا در سال 584 در 4700 بیت و بنام شروانشاهد ابوالمظفر اختان بن منوچهر ساخته است.
مثنوی دیگر بهرامنامه یا هفت گنبد است که شاعر در سال 593 بنام علاء الدین کرپ ارسلان، پادشاه مراغه در 5136 بیت ساخته و در خصوص داستان بهرام گور که از قصه های معروف دوره ساسانی است ، سروده شده است.
آخرین مثنوی از خمسه نظامی، اسکندرنامه است که ا ز دو بخش شرفنامه و اقبالنامه تشکیل شده و در 10500 بیت و بنام اتابک اعظم نصره الدین ابوبکر بن محمد جهان پهلوان قلم خورده است. نظامی در نظم این داستان قصه تقلید از فردوسی را داشت، اما با وجود همه استادی و توانائی خویش، نتوانست با آن شاعر چیره دست برابری کند.
وی علاوه بر خمسه ، دیوانی حدود 20 هزار بیت سروده است که در حال حاضر، تنها مقداری از آن در دست می باشد. نظامی در خانواده ای مرفه بدنیا آمده و از بررسی آثار و اندیشه های او معلوم می شود که دوران نوجوانی را به آموختن قرآنو علوم دینی سپری کرده و به دانش های عقلی و نقلی زمان خود دست یافته است. وی در علوم زمان خود مطالعه داشته و به بسیاری از دانشهای روز خود مسلط بوده و همین تسلط و وسعت معلومات وی سبب آن گردیده تا نام حکیم نظامی را بر وی نهند. ‹‹ باری نظامی ترکیبی است از بنوغی عالی، شخصیتی معصوم، مایل به حکمت نظریو عملی و با معلومات فراوان و تفاهم اجتماعی با بیان قوی و تصاویر شعری بدیع.››
این داستان سرای پارسی گوی دارای خلق و خویی ویژه است که او را از دیگر شاعران معاصرش و حتی شاعران قبل و بعد از خودش ممتاز می سازد او مردی گوشه گیر و خلوت نشین است که از نشست و برخاست با همگان پرهیز داشته و از حضور در مجلس وزیران و امیران سرباز می زند. اما این گوشه نشینی بدان معنی نیست که دیگران او را نمی پذیرند و خاطر او را گرامی نمی دارند، بلکه از آن جهت است که روح و جانش پذیرای این نوع زندگی نیست.
توانم در زهد بردوختن به بزم آمدن مجلس افروختن
ولیکن درخت من از گوشه رست زجا گر بجنبد وشد بیخ سست
چهله چهل گشت و خلوت هزار به بزم آمدن دور باشد زکار
‹‹ زبان شعر و سبک سخن سرایی نظامی ››
از مهمترین ویژگی در زبان و سبک شعر نظامی ، ابتکار و نوآوری وی می باشد سرودن پنج مثنوی در پنج بحر مختلف باعث آن گردید تا شاعران بزرگ از او تقلید نموده و به خمسه سرایی بپردازند. سبک شعر نظامی و معاصران او را حد فاصل دو سبک خراسانی و عراقی دانسته اند ‹‹ اگر تقسیم شعر فارسی را به سه سبک یا مکتب (خراسانی،عراقی،هندی) بپذیریم، می توان گفت که مشخصات مکتب عراقی در شعر او بارزتر است.››
نظامی از جمله شاعرانی است که در اشعار خود، زندگی عامه مردم را به تصویر کشیده و آیینه تمام نمای اخلاق و عادات مردم زمان خود شده است. شعر وی نشان دهنده طبقات مختلف اجتماع است و آمیخته ای است از خوبی و بدی، زشتی و زیبایی. او در خلق تصاویر خود سعی نموده است با بیانی ساده و عادی و قابل فهم برای عموم به ذکر حوادث و عادات اجتماعی و نیز کاستی ها و نازیباییهای رایج عصر خود بپرازد.