مکانیک خاک (به انگلیسی: Soil mechanics) شاخهای از مهندسی است که به توضیح رفتار خاک میپردازد. علم مکانیک خاک متفاوت از مکانیک سیالات و مکانیک جامدات است به این دلیل که خاک محیطی است ناهمگون و متشکل از سیالات (معمولاً هوا و آب) و ذرات گوناگون (معمولاً رس، ماسه یا شن) یا گاهی مواد آلی، مایعات، گازها و ...
مکانیک خاک، مانند مکانیک سنگ، پایهٔ علمی لازم برای تحلیل و طراحی در مهندسی خاک و پی، یکی از زیرشاخههای مهندسی عمران، را فراهم میکند. مکانیک خاک برای تحلیل تغییر شکلها، یا حرکت سیالات در سازههای طبیعی یا ساختگی (دستساز بشر) که از خاک ساخته شدهاند یا زیربنای خاکی دارند و یا سازههایی که در زیرخاک مدفون شدهاند بکار میرود. مانند پی ساختمانها و پلها، دیوارهای حائل، سدها و سامانهٔ خطوط لولهٔ مدفون در زمین. اصول مکانیک خاک در دیگر رشتههای مهندسی مانند مهندسی زمینشناسی، خاک، سازههای دریایی، کشاورزی، هیدرولوژی و رشته فیزیک خاک مورد استفاده قرار میگیرد.
تشکیل
اولین دلیل تشکیل خاک، هوازدگی سنگ است. تمام انواع سنگها (سنگهای دگرگون، آذرین و رسوبی) به قسمتهای کوچکتر برای تشکیل خاک تقسیم میشوند. هوازدگی بر سه نوع است: هوازدگی فیزیکی، هوازدگی شیمیایی و هوازدگی زیستی. فعالیتهای بشری مانندحفاری، انفجار (مثلاً انفجار سنگها برای ساخت تونل) و ازبین بردن مواد پسماند، نیز ممکن است باعث تولید خاک شود. با گذشت بازههای زمینشناسی خاکهای دفنشده در اعماق زمین ممکن است در اثر دما و فشار بسیار بالا، به سنگهای دگرگون یا رسوبی تغییر پیدا کنند و اگر ذوب شوند و دوباره سخت شوند، آنگاه یک چرخه کامل زمینی را طی کردهاند و به سنگ آذرین تبدیل شدهاند.
هوازدگی فیزیکی شامل مراحلی مانند: تأثیرات دما بر روی سنگ، یخزدگی و ذوب شدن مجدد آب در ترکهای سنگ، اثرات باران و باد میشود.
هوازدگی شیمیایی شامل تجزیهٔ مادهٔ تشکیلدهندهٔ سنگ و تبدیل آن به کانی (مادهٔ معدنی) دیگر میباشد. مثلاً معادن رس میتوانند از هوازدگی فلدسپار که متداولترین کانی در سنگهای آذرین است تشکیل شده باشد.
متداولترین کانی تشکیلدهندهٔ لای و ماسه، کوارتز است که آن را سیلیس نیز مینامند و نام شیمیایی آن سیلیس یا اکسید سیلیسیم است. دلیل اینکه فلدسپار بیشتر در سنگها یافت میشود و سیلیسیم در خاکها، این است که فلدسپار حلشدنیتر از سیلیس است.
لای، ماسه و شن، در اصل تکههای کوچک سنگهای خرد شدهاند.
براساس اتحادیهٔ دستهبندی انواع خاک، اندازهٔ ذرات لای بین ۰٫۰۰۲ تا ۰٫۰۷۵ میلیمتر و بزرگی ذرات ماسه بین ۰٫۰۷۵ تا ۴٫۷۵۵ میلیمتر میباشد.
دانههای شن که تکههای خردشده سنگاند اندازهای بین ۴٫۷۵ تا ۱۰۰ میلیمتر دارند.
دانههای بزرگتر از شن را خردهسنگ و تختهسنگ مینامند.
انتقال
خاک یا خرده سنگهایی که در اثر عوامل مختلف در مقابل سنگ تولید شدهاند (رسوب کردهاند)، تحت تأثیر فرایند انتقال قرار میگیرند، بخشی از آنها از مقابل سنگی که از آن تشکیل شدهاند کنار میروند و توسط عوامل مختلف از محل دور میشوند و گروهی در همانجا که سنگ مادر قرار داشت باقی میمانند. آن دسته که آنجا باقی میمانند را خاک پسمانده مینامند، گرانیت تجزیه شده مثال خوبی از گروه خاکهای پسمانده است. سازوکارهایی که باعث جابجایی خاکهای تولید شده میشوند عبارتند از: گرانش زمین، یخ، جریان آب و باد. وزش باد میتواند باعث جابجایی ریگهای روان و بادرُفت شود. جریان آب بسته به سرعت آن میتواند سنگدانههای با اندازههای مختلف را جابجا کند؛ بنابراین خاکهای منتقل شده بوسیله آب را بر اساس اندازهٔ دانههای آنها دستهبندی میشوند. لای و رس ممکن است در یک دریاچه تهنشین شوند و در مقابل شن و ماسه که درشت ترند در بستر رودخانه جمع شوند. خاکهایی که در اثر فرسایش بادی ایجاد شدهاند نیز خود به خود بر اساس اندازه دانهها دانهبندی میشوند.
خوردگی در بستر یخچالهای طبیعی به اندازهٔ کافی قوی است که بتواند سنگهای بزرگ را به اندازهٔ خاک دچار فرسایش کند. خاکهای جابجا شده در اثر ذوب شدن یخ، خاکهای خوب دانهبندی شده هستند و بیشتر اندازههای دانهها را در خود جای دادهاند. گرانش نیز میتواند قطعه سنگهای بزرگ را به تکههای کوچکتر خرد کند، این قطعه سنگها با سقوط از بالای کوهها به سمت زمین در سطح زمین خرد میشوند و آنجا تبدیل به خاک میشوند، به خاکی که از این طریق ایجاد میشود را کوهرُفت مینامند.
سازوکار انتقال سنگریزهها بیشترین تأثیر را بر شکل دانهها دارد. برای مثل دانههایی که در بوسیله جریان رودخانه منتقل شدهاند بیشتر گردگوشهاند و دانههایی که در اثر عواملی مانند گرانش ایجاد شدهاند تیزگوشهاند.
فهرست مطالب:
مقاومت برشی
قانون موهر-کولن
پوش گسیختگی در حاک
روشهای اندازه گیری مقاومت برشی
روش مستقیم
تست سه محوری
انواع تست سه محوری
پوش گسیختگی در خاکهای غیر چسبنده
اندازه گیری مقاومت برشی به روش صحرایی
روش استوانه توپر
روش استوانه توخالی
روش پره ای
مثال
جمع بندی مقاومت برشی
اصطکاک
چسبندگی
اثر رطوبت بر اصطکاک ظاهری
بررسی مکانیک ابزار خاک ورزی
فرضیات مدل
عوامل تاثیرگذار
تصویر جسم آزاد سیستم
معادله تعادل استاتیکی نیروها در امتداد افقی برای تیغه
معادله تعادل استاتیکی نیروها در امتداد عمودی برای توده خاک
معادله تعادل استاتیکی نیروها در امتداد افقی برای توده خاک
رابطه بین نیروهای عمل کننده بر سیستم خاک-ابزار
محاسبه وزن توده خاک
محاسبه سطح صفحه برش خاک
محاسبه نیروی ناشی از شتاب توده خاک
محاسبه جرم خاک شتاب گرفته توسط تیغه
محاسبه ضریب اصطکاک خاک
رابطه بین سرعت و مقاومت برشی خاک
اثر مقاومت خاک بر عملکرد تراکتور
شکل پذیری در خاک ها
مراحل خشک شدن خاک های شکل پذیر
و...
پاورپوینت کامل و جامع با عنوان خواص و ویژگی های مکانیکی خاک در 50 اسلاید