نقد و تفسیر داستانهای تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندوها، نون و القلم )

اختصاصی از یارا فایل نقد و تفسیر داستانهای تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندوها، نون و القلم ) دانلود با لینک مستقیم و پرسرعت .

  فرمت فایل : word(قابل ویرایش)تعداد صفحات:95

چکیده:

هدف از نگارش این رساله به دست ‌دادن روشی برای تفسیر روایات تمثیلی ادب فارسی است.

پس از آوردن مقدمه ای در باب دلالت های حقیقی و مجازی کلام، فصل اول درباره ی تمثیل از دیدگاه بلاغت قدیم و نقد ادبی جدید، انگیزه های بیان تمثیلی و مقایسه ی آن با بیان رمزی آورده شده است. فصل دوم مروری بر ویژگی های بنیادین قصه ها و تطبیق عناصر داستان های منتخب در این رساله با این ویژگی هاست و سرانجام در فصل های سوم تا پنجم داستان «  آب زندگی» نوشته‌ی صادق هدایت و «سرگذشت کندوها» و « نون القلم» نوشته ی جلال آل احمد تفسیر تمثیلی شده اند. در جریان تفسیر داستان ها،. جهان بینی و افکار نویسنده.، آرا و اندیشه های او که در دیگر آثارش منعکس شده و نیز شرایط اجتماعی و سیاسی زمان نگارش داستان لحاظ شده است.

  

دو

 

پیش گفتار

سه

 

پیش از شروع مراحل اداری و آموزشی، نیت نویسنده ی این رساله آن بود که گذری کلی بر تمثیل های امروز ادب فارسی داشته باشد و به انگیزه های تمثیل گرایی و روی آوردن داستان نویسان معاصر به افسانه های تمثیلی بپردازد. برای حصول این مقصود لازم بود که بر تاریخ ادبیات معاصر نظری بیندازیم و مقاطعی از زمان را که تراکم افسانه های تمثیلی در آن ها بیشتر از دوره های دیگر بود، مشخص کنیم. به همین منظور در ابتدا از هر یک از این مقاطع زمانی یکی دو داستان انتخاب و به شورای محترم استادان گروه زبان و ادب فارسی پیشنهاد شد. این داستان ها در طرح اولیه ی رساله عبارت بودند از :« ماهی سیاه کوچولو» ( صمد بهرنگی )، «مهره ی مار» ( م.ا. به آذین)، «اسائه ی ادب» ( صادق چوبک )، «  آب زندگی» ( صادق هدایت )،«سرگذشت کندوها» و «نون و القلم » ( جلال آل احمد ) . اما پس از مشورت استادان گرامی و طبق نظر و صلاح دید ایشان، تنها سه داستان «آب زندگی»، « سرگذشت کندوها» ، و « نون و القلم» برای نقد و بررسی انتخاب شد. بنابراین عنوان رساله از «بررسی تمثیل های معاصر» به «نقد و بررسی تمثیل های هدایت و آل احمد» تغییر یافت.

در تفسیر داستان های منتخب، اندیشه ها و عقاید فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی نویسندگان آن ها در نظر گرفته شده و داستان ها جزیی از فضای فکری نویسندگان تلقی شده اند. اما قصد نگارنده ی رساله به هیچ وجه ارزیابی و ارزش گذاری بر عقاید این داستان نویسان نیست و سعی او تنها در جهت ترسیم این فضای فکری پیش روی خواننده است.

در نقد و بررسی و تفسیر داستان ها از روش واحدی پیروی نشده و نگارنده خود را موظف به رعایت چارچوب ثابت و غیر قابل تغییری ندانسته است. روش نویسنده‌ی رساله و طرز برخورد او با هر داستان نسبت به عناصر برجسته و مهم داستان ها تغییر کرده و در هر فصل صورت دیگری به خود گرفته است. خواننده ی رساله اگر پیش از آن، داستان های مورد بحث را خوانده باشد، این روش متغیر را از طرف نگارنده خواهد پذیرفت.

  

چهار

 

_ از همه ی کسانی که  پیش از انتخاب موضوع و پس از آن به هر وسیله: با طرح پرسشی کوتاه، نگاهی کنج کاو، احوال پرسی پرمعنا، حرف هایی صریح یا در پرده و … پیش تر و بیش تر از من نگران سر و سامان یافتن یا نیافتن این رساله بودند و کلاغ این قصه ی دور و دراز را تا رسیدن به لانه هم راهی کردند، سپاس گزارم.

از یکایک استادان گروه زبان و ادبیات فارسی در دنشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، که در طول تحصیل هفت ساله ی خود ( کارشناسی و کارشناسی ارشد) خوشه ای از خرمن دانش ایشان چیده و شیرینی آن را چشیده ام، تشکر می‌کنم.

از سرکار خانم دکتر حمیرا زمردی ( راهنمای این رساله ) که به ویژه در زمان تصویب موضوع هم راهی خود را از من دریغ نداشته و شنوای حرف ها و پاسخ گوی پرسش هایم بودند، سپاس گزارم و نیز جناب آقای دکتر محمد رضا ترکی ( مشاور این رساله ) را به سبب فروتنی بزرگوارانه شان می ستایم.

در انتها پدر و مادر عزیزم را که همواره به من اجازه داده اند در فضایی آزاد تنفس کنم، بیندیشم، بخوانم و ببالم ، سپاس می گویم.

  

پنج

 

فهرست مطالب

عنوان

شماره ی صفحه

مقدمه...................................... 1  

فصل اول: تمثیل............................. 4

1-تمثیل در حوزه ی بلاغت..................... 4  

2- روایت های تمثیلی........................ 8

    2-1- تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر.... 8

    2-2- ساختار روایی تمثیل................ 10

    2-3- انواع روایت های تمثیلی............ 11

        2-3-1- افسانه‌ی تمثیلی.............. 11

        2-3-2- حکایت اخلاقی................. 12

        2-3-3- تمثیل رمزی.................. 13

    2-4- تقسیم بندی دیگر................... 14

    2-5- انواع تمثیل از نظر موضوع.......... 15 

3- ضرورت بیان تمثیلی....................... 16

شش

 

    3-1- ترس و احتیاط...................... 16

عنوان

شماره ی صفحه

    3-2- حفظ راز از نااهل.................. 17

    3-3- مصلحت............................. 17

    3-4- تأثیرگذاری بیشتر، جلب توجه و برانگیختن دقت 18

    3-5- تعلیم و عینی کردن مفهوم ذهنی...... 18

4- ضرورت تمثیل گرایی در کتب آسمانی......... 18

5- داستان تمثیلی ، داستان رمزی و بهره گیری از نماد  21

    5-1- نگاهی دیگر به داستان تمثیلی....... 21

    5-2- داستان رمزی....................... 23

    5-3- مقایسه‌ی بیان رمزی و بیان تمثیلی... 25

    5-4- جایگاه نماد در روایات تمثیلی و رمزی 28

6- تمثیل و عدم واقعیت...................... 32

7- تمثیل در ادبیات داستانی معاصر........... 33

فصل دوم :‌بررسی داستانهای «آب زندگی » ، «سرگذشت کندوها» و «نون والقلم» بر بنیاد عمده ترین ویژگی های قصه ها  36

هفت

 

1- خرق عادت................................ 37

عنوان

شماره ی صفحه

2- پیرنگ ضعیف.............................. 38

3- شخصیت ها و شیوه‌ی شخصیت پردازی........... 39

فصل سوم : تفسیر تمثیلی داستان «آب زندگی » . 44

1- شرایط سیاسی و اجتماعی در زمان نگارش داستان   44 

2- تفسیر داستان............................ 45

فصل چهارم: تفسیر تمثیلی داستان «سرگذشت کندوها»  55

1- سرگذشت نفت.............................. 56

2- تفسیر داستان............................ 58

    2-1- سرگذشت کندوها (نظری برداستان)..... 58

    2-2- تفسیر داستان با تفکیک عناصر و اجرای اصلی   59

        2-2-1- ولایت زنبورها................ 61

       2-2-2- عسل.......................... 61

       2-2-3- بلا........................... 62

       2-2-4- خواب زمستانی................. 63

هشت

 

       2-2-5- تصمیم کمندعلی بک............. 63

عنوان

شماره ی صفحه

       2-2-6- مورچه های قرمز............... 64

       2-2-7- جلسه‌ی گیس سفیدها............. 64

       2-2-8- پرواز زنبورها................ 66

    2-3- نقد و نظر......................... 66 

فصل پنجم : تفسیر تمثیلی «نون و القلم»...... 69

1- مهمترین جنبش چپ گرای معاصر.............. 70

2- ماجرای یک شکست (نظری بر داستان)......... 72

3- تفسیر داستان............................ 73

    3-1- حکومت قلندرانه.................... 74

    3-2- هونگ های برنجی.................... 77

    3-3- دو میرزا بنویس.................... 79

    3-4- فرجام کار......................... 82

    3-5- از دم در مسجد جامع تا ارگ حکومتی.. 83

4- نقد ونظر................................ 84

پا نوشت.................................... 86

نه

 

فهرست منابع و مآخذ......................... 95

نقد جامعه شناختی داستانهای محمود طیاری

اختصاصی از یارا فایل نقد جامعه شناختی داستانهای محمود طیاری دانلود با لینک مستقیم و پرسرعت .

 پایان نامه کارشناسی ارشد ادبیات

170 صفحه

چکیده:

هنر و جامعه همواره بر یکدیگر تأثیرات متقابل داشته اند. آثار ادبی (داستان و رمان) از این جهت که ریشه در اجتماع دارند، پدیده ای اجتماعی محسوب می شوند و بیانگر مسائل اجتماع خود هستند. از سوی دیگر، جنبة واقع گرایانة داستان و رمان در اغلب موارد، سبب شده، این نوع ادبی، آینة اجتماع و بازتاب دهندة مسائل و واقعیت های اجتماع خود باشند.

      توصیف پیوندهای جامعه و ادبیات و تبیین نحوة انعکاس واقعیت های اجتماعی در آثار ادبی، هدف جامعه شناسی ادبیات است. لوکاچ و گلدمن، به عنوان بزرگ ترین صاحب نظران عرصة جامعه شناختی ادبیات، رمان را برگردان زندگی اجتماعی و زاییدة جهان نگری نویسنده می داانند. آنها در نظریات خود به بازتاب واقعیت های اجتماعی می پردازند.

     این رساله سعی نموده تا با بررسی تحولات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ی عصر نویسنده و جهان نگری او، بیان کند که ساخت های جامعه و اثر، همواره در پیوند با یکدیگر شکل گرفته اند. از همین رو آن چه در داستان و رمان آمده، بازتابی از واقعیات اجتماعی و آگاهی های جمعی و طبقاتی است. مطالعة هر یک از داستان های طیاری نشان می دهد که او کم و بیش، مصالح و درونمایة آثار خویش را از بطن اجتماع، تحوّلات اجتماعی و تجربیات زندگی خویش گرفته و با بیان تضادهای جوامع شهری و روستایی، به نقش و تأثیر ساختارها و ریخت های این جوامع پرداخته است.

کلید واژه: نقد داستان ـ جامعه شناسی ادبیات ـ محمود طیّاری.

دانلود داستانهای هزارو یک شب

اختصاصی از یارا فایل دانلود داستانهای هزارو یک شب دانلود با لینک مستقیم و پرسرعت .

داستانهای هزارو یک شب

نقد و تفسیر داستانهای تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندوها، نون و القلم )

اختصاصی از یارا فایل نقد و تفسیر داستانهای تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندوها، نون و القلم ) دانلود با لینک مستقیم و پرسرعت .

...

پایان نامه نقد و تفسیر داستانهای تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندوها، نون و القلم )

اختصاصی از یارا فایل پایان نامه نقد و تفسیر داستانهای تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندوها، نون و القلم ) دانلود با لینک مستقیم و پرسرعت .

فرمت فایل : word(قابل ویرایش)

تعداد صفحات:107

پایان نامه برای دریافت درجه‌ی کارشناسی ارشد
رشته ی زبان و ادبیات فارسی

فهرست مطالب:
عنوان    شماره ی صفحه
مقدمه    1    
فصل اول: تمثیل    4
1-تمثیل در حوزه ی بلاغت    4    
2- روایت های تمثیلی    8
    2-1- تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر    8
    2-2- ساختار روایی تمثیل    10
    2-3- انواع روایت های تمثیلی    11
        2-3-1- افسانه‌ی تمثیلی    11
        2-3-2- حکایت اخلاقی    12
        2-3-3- تمثیل رمزی    13
    2-4- تقسیم بندی دیگر    14
    2-5- انواع تمثیل از نظر موضوع    15    
3- ضرورت بیان تمثیلی    16
    3-1- ترس و احتیاط    16
عنوان    شماره ی صفحه
    3-2- حفظ راز از نااهل    17
    3-3- مصلحت    17
    3-4- تأثیرگذاری بیشتر، جلب توجه و برانگیختن دقت    18
    3-5- تعلیم و عینی کردن مفهوم ذهنی    18
4- ضرورت تمثیل گرایی در کتب آسمانی    18
5- داستان تمثیلی ، داستان رمزی و بهره گیری از نماد    21
    5-1- نگاهی دیگر به داستان تمثیلی    21
    5-2- داستان رمزی    23
    5-3- مقایسه‌ی بیان رمزی و بیان تمثیلی    25
    5-4- جایگاه نماد در روایات تمثیلی و رمزی    28
6- تمثیل و عدم واقعیت    32
7- تمثیل در ادبیات داستانی معاصر    33
فصل دوم :‌بررسی داستانهای «آب زندگی » ، «سرگذشت کندوها» و «نون والقلم» بر بنیاد عمده ترین ویژگی های قصه ها    36
1- خرق عادت    37
عنوان    شماره ی صفحه
2- پیرنگ ضعیف    38
3- شخصیت ها و شیوه‌ی شخصیت پردازی    39
فصل سوم : تفسیر تمثیلی داستان «آب زندگی »     44
1- شرایط سیاسی و اجتماعی در زمان نگارش داستان    44    
2- تفسیر داستان    45
فصل چهارم: تفسیر تمثیلی داستان «سرگذشت کندوها»    55
1- سرگذشت نفت    56
2- تفسیر داستان    58
    2-1- سرگذشت کندوها (نظری برداستان)    58
    2-2- تفسیر داستان با تفکیک عناصر و اجرای اصلی     59
        2-2-1- ولایت زنبورها    61
       2-2-2- عسل    61
       2-2-3- بلا    62
       2-2-4- خواب زمستانی    63
       2-2-5- تصمیم کمندعلی بک    63
عنوان    شماره ی صفحه
       2-2-6- مورچه های قرمز    64
       2-2-7- جلسه‌ی گیس سفیدها    64
       2-2-8- پرواز زنبورها    66
    2-3- نقد و نظر    66    
فصل پنجم : تفسیر تمثیلی «نون و القلم»    69
1- مهمترین جنبش چپ گرای معاصر    70
2- ماجرای یک شکست (نظری بر داستان)    72
3- تفسیر داستان    73
    3-1- حکومت قلندرانه    74
    3-2- هونگ های برنجی    77
    3-3- دو میرزا بنویس    79
    3-4- فرجام کار    82
    3-5- از دم در مسجد جامع تا ارگ حکومتی    83
4- نقد ونظر    84
پا نوشت    86
فهرست منابع و مآخذ    95

چکیده:
هدف از نگارش این رساله به دست ‌دادن روشی برای تفسیر روایات تمثیلی ادب فارسی است.
پس از آوردن مقدمه ای در باب دلالت های حقیقی و مجازی کلام، فصل اول درباره ی تمثیل از دیدگاه بلاغت قدیم و نقد ادبی جدید، انگیزه های بیان تمثیلی و مقایسه ی آن با بیان رمزی آورده شده است. فصل دوم مروری بر ویژگی های بنیادین قصه ها و تطبیق عناصر داستان های منتخب در این رساله با این ویژگی هاست و سرانجام در فصل های سوم تا پنجم داستان «  آب زندگی» نوشته‌ی صادق هدایت و «سرگذشت کندوها» و « نون القلم» نوشته ی جلال آل احمد تفسیر تمثیلی شده اند. در جریان تفسیر داستان ها،. جهان بینی و افکار نویسنده.، آرا و اندیشه های او که در دیگر آثارش منعکس شده و نیز شرایط اجتماعی و سیاسی زمان نگارش داستان لحاظ شده است.
 
پیش گفتار
پیش از شروع مراحل اداری و آموزشی، نیت نویسنده ی این رساله آن بود که گذری کلی بر تمثیل های امروز ادب فارسی داشته باشد و به انگیزه های تمثیل گرایی و روی آوردن داستان نویسان معاصر به افسانه های تمثیلی بپردازد. برای حصول این مقصود لازم بود که بر تاریخ ادبیات معاصر نظری بیندازیم و مقاطعی از زمان را که تراکم افسانه های تمثیلی در آن ها بیشتر از دوره های دیگر بود، مشخص کنیم. به همین منظور در ابتدا از هر یک از این مقاطع زمانی یکی دو داستان انتخاب و به شورای محترم استادان گروه زبان و ادب فارسی پیشنهاد شد. این داستان ها در طرح اولیه ی رساله عبارت بودند از :« ماهی سیاه کوچولو» ( صمد بهرنگی )، «مهره ی مار» ( م.ا. به آذین)، «اسائه ی ادب» ( صادق چوبک )، «  آب زندگی» ( صادق هدایت )،«سرگذشت کندوها» و «نون و القلم » ( جلال آل احمد ) . اما پس از مشورت استادان گرامی و طبق نظر و صلاح دید ایشان، تنها سه داستان «آب زندگی»، « سرگذشت کندوها» ، و « نون و القلم» برای نقد و بررسی انتخاب شد. بنابراین عنوان رساله از «بررسی تمثیل های معاصر» به «نقد و بررسی تمثیل های هدایت و آل احمد» تغییر یافت.
در تفسیر داستان های منتخب، اندیشه ها و عقاید فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی نویسندگان آن ها در نظر گرفته شده و داستان ها جزیی از فضای فکری نویسندگان تلقی شده اند. اما قصد نگارنده ی رساله به هیچ وجه ارزیابی و ارزش گذاری بر عقاید این داستان نویسان نیست و سعی او تنها در جهت ترسیم این فضای فکری پیش روی خواننده است.
در نقد و بررسی و تفسیر داستان ها از روش واحدی پیروی نشده و نگارنده خود را موظف به رعایت چارچوب ثابت و غیر قابل تغییری ندانسته است. روش نویسنده‌ی رساله و طرز برخورد او با هر داستان نسبت به عناصر برجسته و مهم داستان ها تغییر کرده و در هر فصل صورت دیگری به خود گرفته است. خواننده ی رساله اگر پیش از آن، داستان های مورد بحث را خوانده باشد، این روش متغیر را از طرف نگارنده خواهد پذیرفت.

مقدمه
در آغاز کلمه نبود. انسان بود و اشیای پیرامونش. و انسان خواست که بشناسد. و برای شناختن نیاز به کلمه داشت؛ به اسم. تا پیش از شناختن اشیا، پیش از ترسیم صور اشیا در ذهن اسم اشیا را بداند. و انسان اسم گذاشت بر اشیا.(1)
اسامی آن چه پیرامون انسان است – و البته آن چه در ذهن و فکر و روح اوست-، ‌کوشش اوست برای شناختن. این اسم‌ها و کلمات، علامات و نشانه‌هایی هستند که به معانی معینی دلالت می‌کنند و واضع آن‌ها انسان است. انسان بر حسب قرارداد و به دل خواه خود،‌ در ابتدا بر اشیای پیرامونش اسم گذاشت و این نشانه‌های وضعی/ قراردادی شدند نام‌های واقعی اشیا. «نشانه‌ها وسایلی مقتصدانه هستند برای بیان معنایی که یا حاضر است و یا قابل وارسی.»(2) انسان وقتی شیئی را دید، تعریفی از آن شیء بر حسب صورت ظاهر،‌ هویت و کارکرد آن – و اگر آن شیء مفهومی ذهنی یا عقلی بود، تعریفی حاصل از ادراک آن – در ذهنش نقش بست و به منظور آن که از آن پس برای نامیدن آن شیء همه‌ی معنایی را که در ذهنش دارد،‌ با تمام حدود  و ثغور آن به زبان نیاورد، به نام‌گذاری آن پرداخت. و از این رو است که نشانه‌ها «همه وسایلی مقتصدانه» هستند «برای بیان تعریفی طولانی» و «موجب صرفه‌جویی در اعمال ذهنی».(3)
نام اشیا را –از آن رو که به معنایی دلالت می‌کنند – دال، و معنای نهفته در آن را – که همان صورت ظاهر اشیا و مجموعه‌ی ویژگی‌های آن‌هاست- مدلول می‌خوانیم. بنا بر تعریفی که از نام‌ها و نشانه‌ها ذکر شد، دلالت این نشانه‌ها بر معنا دلالتی وضعی و قراردادی است؛ نه مبتنی بر شباهت واقعی میان دال و مدلول. هم چنین‌اند علامت‌های اختصاری یا نشانه‌هایی نظیر علامات راهنمایی و رانندگی.
با وجود قراردادی بودن رابطه‌ی میان دال و مدلول در نشانه‌ها و از آن جهت که اشیا پیش از وضع این نام‌ها اسم دیگری (در ذهن انسان) نداشتند،‌ مدلول این گونه اسم‌ها معنای حقیقی آن‌ها محسوب است و انسان به محض شنیدن یا خواندن این اسامی، صور این اشیا را با همه‌ی خصوصیات ظاهری و باطنی که از آن‌ها می‌داند، به ذهن می‌آورد؛ بدون آن که ذهن در این فرایند شناختن دچار تکلف و زحمت شود. چرا که اسم‌ها در حکم علامت‌هایی هستند که پس از وضع معنایی ثابت، معین و همه فهم دارند.
اما این اولین و ابتدایی‌ترین کوشش انسان است برای نهان کردن معنا در پوشش لفظ و نشانه. کوششی که به جز صرفه‌جویی و اقتصاد در اعمال ذهنی و زبانی و سهولت در ایجاد ارتباط با دیگران انگیزه‌ی دیگری مسبب آن نیست. در عین حال این نشانه‌ها در حکم آینه‌هایی هستند که معنای مورد نظر را به روشنی و وضوح باز می‌تابانند و این معنا «واقعیتی است حاضر و موجود، یا واقعیتی که می‌تواند حضور داشته باشد.(4)»
پوشیدگی و عدم صراحت شیوه‌ها،‌ دلایل و انگیزه‌های دیگری نیز دارد و منجر به آفرینش شگردها و انواعی چون استعاره، تمثیل، نماد و رمز می‌شود؛ اصطلاحاتی که هر یک ، روشی است برای بیان مقصود و با وجود گونه‌گونی و بعضاً داشتن وجه تمایز با انواع دیگر، گاه به اشتباه به جای یک دیگر به کار می‌روند. در ادامه به بحث و بررسی پیرامون این اصطلاحات، تعریف هر یک،‌ درجات پوشیدگی معنا در هر کدام، نوع رابطه‌ی دال و مدلول در هر یک و علل و انگیزه‌های به کار بردن آن‌ها پرداخته خواهد شد و البته نانوشته پیداست که مقصود از این تطویل کلام چیزی نیست جز به دست دادن تعریفی نسبتاً جامع و مانع از «تمثیل» و «بیان تمثیلی» که موضوع اصلی این رساله است.
 
فصل اول: تمثیل

1- تمثیل در حوزه‌ی بلاغت
تمثیل در لغت به معنای « مثال آوردن، تشبیه کردن،‌ مانند کردن، صورت چیزی را مصور کردن، داستانی یا حدیثی را به عنوان مثال بیان کردن و داستان آوردن»(1) است. با توجه به ریشه‌ی لغوی کلمه‌ی‌ تمثیل – که شباهت و همانندی را می‌رساند-و نیز با مروری مختصر بر معانی‌ای که ذکر شد، حوزه‌ی کاربرد این کلمه مشخص  می‌شود. کاربرد فراوان و بسامد زیاد این اصطلاح در حوزه‌ی دانش بلاغت ما را بر آن می‌دارد که ابتدا در میان تعدادی از آثار بلاغی به جست‌وجوی ردپای این اصطلاح بپردازیم و نظر چند تن از صاحب نظران علم بلاغت را در این باره گرد آوریم.
عده‌ای تحت تأثیر معنای لغوی این اصطلاح،‌ آن را از جنس تشبیه یا حتی برابر با آن می‌دانند و عده‌ای دیگر آن را از خانواده‌ی استعاره و هم نوع آن می‌شناسند. سکاکی از جمله کسانی است که تمثیل را نوع خاصی از تشبیه می‌دانند و برای آن ویژگی‌هایی را برمی‌شمارند. او معتقد است تمثیل تشبیهی است که در آن «وجه شبه صفتی غیرحقیقی باشد و از امور مختلف انتزاع شده باشد.»(2) عبدالقاهر جرجانی تشبیه را به دو قسم دسته‌‌بندی می‌کند: یکی تشبیهی که آنقدر روشن و واضح است که نیاز به تأویل و توضیح ندارد. دیگر تشبیهی که برای یافتن وجه شبه آن، نیاز به توضیح و تأویل باشد. او تشبیه نوع دوم را تمثیل می‌نامد و می‌نویسد: «تمثیل در اصل باید تصویر و تمثیل گردد و آن عبارت است از تشبیه منتزع از اموری چند و چیزی است که جز از رهگذر یک یا چند جمله حاصل نمی‌شود.»(3) آن گاه نتیجه می‌گیرد که «تشبیه، عام و تمثیل، اخص از آن است. پس هر تمثیلی تشبیه است و هر تشبیهی تمثیل نیست.»(4)
انتزاع وجه شبه از دو یا چند چیز،‌ مشخصه‌ای است که در تعریف سکاکی و جرجانی از تمثیل آمده است. ضمناً هر دو معتقدند که تمثیل،‌ زیرمجموعه‌ی تشبیه است؛ پس وجود شبه و مشبه‌به در ظاهر کلام ضروری است. این مشخصات ذهن را متوجه شیوه‌ای می‌کند که در کتب بلاغت متأخر به «تشبیه مرکب» معروف است. و آن تشبیه حالتی است به حالت دیگر. تشبیهی که وجه شبه آن حاصل برهم کنش دو یا چند چیز است:
شکسته دل تر از آن ساغر بلورینم             که در میانه‌ی خارا کنی ز دست رها
(خاقانی)
پیداست که در این تشبیه، دل شکستگی تنها به ساغر بلورین مانند نشده است؛ بلکه به ساغر بلورینی که در میان سنگ خارا از دست رها شود. به همین دلیل چنین تشبیهی برای کشف وجه شبه نیازمند مقداری کوشش ذهن و درجه‌ای از تأویل و توضیح است. اما بهتر است این شیوه‌ی بیان را «تشبیه تمثیلی» بنامیم تا از اقسام دیگر تشبیه متمایز شود.