روانشناسی دین از جمله رشته‌هایی است که در دوره معاصر مورد توجه اندیشمندانی قرار گرفته است که از یک سو به موضوع دین تعلق خاطر داشته‌اند و از سوی دیگر دلبسته دانش روانشناسی بوده‌اند.
به علت گستردگی ادیان، در یک اثر نمی‌توان به تمام ادیان پرداخت. محور بحث در کتاب حاضر سه دین بزرگ خاورمیانه یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام و سه دین از هند یعنی آیین هندو، بودا و جین است و از این میان نیز توجه بیشتری به آیین‌های مسیحیت، هندو و بودا شده است.
این کتاب به طرح پرسش‌هایی از این دست می‌پردازد که:
منظور از دین، معنویت، ایمان و اعتقاد چیست؟
ماهیت تجربه دینی چیست و تا چه اندازه شیوع دارد؟
حیات دینی چه شکلی به خود می‌گیرد؟
دین از چه طریقی بر رفتار فرد و جامعه تاثیر می‌گذارد؟
چرا مردم اعتقادت دینی و معنوی را توسعه می‌بخشند؟ چه ارتباطی بین دین، اسطوره و نماد وجود دارد؟
آیا تجربه‌های دینی و معنوی پرتویی بر ارتباط ذهن‌ـ‌مغز می‌افکند؟
اعتقادات دینی و معنوی چه تاثیری بر سلامت جسمی و روانی دارد؟
پیش‌فرض نویسنده کتاب این بوده است که مزایا و منافعی که دین و معنویت برای افراد و جامعه به ارمغان آورده بیشتر از زیان‌های آن بوده است. کتاب در دوازده فصل تدوین شده است و هر فصل شامل بخش‌هایی است.
- هدف از روانشناسی دین چیست؟
دین از گذشته تا امروز تاثیری عمیق و سازنده بر تفکر، رفتار و زندگی افراد، گروهها و فرهنگ‌ها داشته است؛ الهام‌بخش ارزشمندترین اعمال ایثارگرانه و بشردوستانه بوده است و موجب پیدایش معماری‌های عظیم، نظام‌های فلسفی غنی و... بوده است. البته در مقابل منشأ بسیاری از جنگ‌ها و اختلافات نیز بوده است.
همین گستردگی خود دلیلی کافی برای مطالعه روانشناسی دین است؛ اما با این وجود روانشناسی دین نتوانسته توجه جریان اصلی روانشناسان را به خود جلب کند نویسنده برای این عدم توجه دلایلی ذکر می‌کند.
- 2. تعاریف و معانی
دین: نویسنده با اقرار به اینکه تعریف دین بسیار مشکل است، چندین تعریف از دین را که توسط افرادی ارائه شده است را می‌آورد و آنها را نقد می‌کند. در پایان دوازده ویژگی را بر می‌شمرد که امر دینی را از امر غیردینی متمایز می‌کند ویژگی‌هایی مانند تاکید بر مراسم عبادی یا آیین و عبادت گروهی، وجود جهان‌بینی و جایگاه انسان در آن و...
معنویت: تعریف معنویت حتی از دین هم دشوارتر است. معنویت بیانگر اعتقاد به روح ـ‌به معنای بُعد ابدی و غیرمادی انسان‌ـ است. البته نویسنده معانی و کاربردهای دیگری را نیز برای معنویت بیان می‌کند.
تفاوت دین و معنویت در این است که هر چند هر دو مسئولیت‌هایی مانند دلسوزی و... را در انسان به وجود می‌آورند؛ اما منشأ این مسئولیت‌ها در انسان معنویت‌گرا، اعتقادِ شخصی است و نه عقیده رسمی دین. برای فهم بهتر این تفاوت وی به دوازده ویژگی مذکور در تعریف دین اشاره کرده و مشخص می‌کند که معنویت واجد کدام ویژگی‌ها و فاقد کدام است.
تعاریفی از خدا: همه سنتهای بزرگ دینی بر پایه اعتقاد به خدا استواراند. درنتیجه لازم است اصطلاح خدا را توضیح دهیم. بررسی شباهت‌ها و اختلافات فرقه‌ها و فرهنگ‌ها در این زمینه راه‌گشا است. او در ابتدا عقاید آیین هندو را در این زمینه بیان می‌کند و سپس به مقایسه آن با تفکرات مسیحی، بودایی و جین می‌پردازد.
اعتقاد و معرفت: یکی از ویژگیهای امور دینی این است که همه آنها مستلزم وجود اعتقادند. حال چنین سوال‌هایی مطرح است که پیروان یک دین واقعا چه اعتقادی دارند؟ چرا به آن اعتقاد دارند؟ و.... در ادامه این سوال را مطرح می‌کند که عقیده چگونه می‌تواند به معرفت بینجامد و به بررسی آن می‌پردازد.
اعتقاد و ایمان: اعتقاد متمایز از ایمان است و اعتقاد صرفا جنبه‌ای از ایمان است. ایمان را باید شکل اعتقادی تزلزل ناپذیری دانست که بر اندیشه‌ها، تعلیمات و... استوار است.
- درون‌نگری و تجربه باطنی
روانشناسی و درون‌نگری: در این بخش نویسنده به گزارشی از نحوه برخورد سه مکتب ساختارگرایی، عملکردگرایی، رفتارگرایی و مطالعات جدیدتر با درون‌نگری ارائه می‌دهد. در ادامه فصل در دو بخش مجزا به بررسی رابطه روانشناسی روان‌پویشی با تجربه دینی و رابطه روانشناسی انسان‌گرایانه و فراشخصی با تجربه باطنی می‌پردازد.
- رویکردهایی به روانشناسی دین و معنویت
دو رویکرد اصلی: در روانشناسی دین و معنویت دو رویکرد اصلی وجود دارد. رویکرد اول رویکرد بیرونی است که با رفتارهای مشهود (عمدتا رفتارهای اجتماعی و تشریفاتی) و طرفداری از سنت و گروه‌های دینی خاص در ارتباط است. دیگری رویکرد درونی است که به کشف ماهیت تجربی و نیز فعالیت‌های ذهنی انسان می‌پردازد. هر دو رویکرد در روانشناسی دین مهم و اساسی است؛ اما باید توجه داشت که هیچ یک از آنها نمی‌تواند جای دیگری را بگیرد و نباید با یکدیگر اشتباه شوند.
دین به مثابه اسطوره: به هنگام بحث از دین و معنویت باید این مسئله را بررسی کرد که آیا گزارش‌های تاریخی موجود در ادیان حقیقت دارند یا تنها دلیلی بر اسطوره‌پردازی ذهن بشر است.
نمادگرایی دینی: ادیان استفاده وسیعی از نمادها می‌کنند. این نمادها معانی دینی دارند؛ برای مثال صلیب در مسیحیت علاوه بر قربانی مسیح، نوعی آگاهی از نزول خداوند به جهان مادی را در پی دارد.
نویسنده می‌گوید که یهودیت، مسیحیت و اسلام از خداوند به عنوان موجودی مذکر یاد می‌کنند اما در معابد خدایان هندی، جنس مونث نیز قدرت معنوی عظیمی دارد و هر خدای هندی همراه با الهه مونث یا همسرش است. نویسنده در سه بخش دین و هویت جنسی: خدای مذکر؛ دین و هویت جنسی: خدای مونث و اصول مونث و مذکر به بحث درباره هویت جنسی خداوند در ادیان و دلایل احتمال این امر می‌پردازد.
- اعتقادات و شعایر دینی
در روانشناسی دین و معنویت فهم آنچه افراد دیندار به آن اعتقاد دارند، خاستگاه این عقاید و تاثیر آنها بر زندگی مردم، مهم است. همچنین نیاز است تا از شباهت‌ها و اختلافات سنتهای دینی مختلف در رویکردشان به عقیده و عمل (شعایر) تصوری به دست بیاوریم. یکی از مشکلات فرا روی این کار تفاوت زبان‌های این سنتهای دینی است؛ زیرا زبان، نه تنها بیان و ارتباط بلکه اندیشه و مفهوم‌آفرینی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.
اعتقاد به پاداش و کیفر: در همه ادیان اخلاص در طریقه معنوی و عدم اخلاص، در زندگی آینده ایشان تاثیر عمیقی دارد حال به صورت بهشت و دوزخ یا به صورت تناسخ. پاداش در زندگی آینده در برخی از ادیان مثل بودا و جین با تلاش خود فرد حاصل می‌شود اما در برخی دیگر حاصل فیض الهی است.
ماهیت زندگی آینده(آخرت): سنتهای دینی در توصیف بهشت و جهنم تفاوت‌های مهمی با هم دارند. در اسلام بهشت ابدی است و بسیاری از لذت‌های حسی در آن وجود دارد؛ اما در تعالیم بودایی بهشت و دوزخ موقتی است و انسان به دنیا باز خواهد گشت. در بعضی ادیان به برزخ ـ‌جایگاهی موقتی‌ـ اعتقاد دارند. در ادامه به بررسی منشأ و آثار روانی اعتقاد به آخرت و برزخ می‌پردازد.
تجربه‌های مرگ تقریبی: دغدغه اصلی روانشناسان تاثیر تجربیات دین بر رفتارها و اعتقادات فرد است. تحقیقات اخیر در این زمینه بر تجربه‌های مرگ تقریبی متمرکز است؛ یعنی کسانی که دچار مرگ بالینی شده اما مجدداً به زندگی بازگشته‌اند. درصد بسیاری از ایشان خبر از تداوم آگاهی می‌دهند و حتی جزیات اقدامات بالینی را نیز بیان می‌کنند. در ادامه تاثیرات این تجربه را بر افراد مذکور بررسی می‌کند.
شامل 12 صفحه فایل WORD قابل ویرایش
دانلود مقاله جنبه های روانی دین درروانشناسی
